Quel système d’écriture pour l’enseignement de la langue amazighe (tifinagh, arabe, latin) ?

Loading...
Thumbnail Image

Date

2016-10

Journal Title

Journal ISSN

Volume Title

Publisher

UNIVERSITE MOULOUD MAMMERI DE TIZI-OUZOU

Abstract

Deg ayen yerzan aḥric amenzu nega asemekti ɣef umezruy n kraḍ n wannawen n tira i tesɛa tutlayt n tmaziɣt (tira s uskil n tfinaɣ, tira s taɛrabt, tira s uskil alatini). Amezruy n tira n tutlayt n tmaziɣt yebḍa ɣef kraḍ n ntegnatin : tamezwarut, d tira s tfinaɣ, taneggarut-agi semrasen-tt imaziɣen n zik yellan di tefriqt n ugafa, ɣef yeẓra, ɣef yiẓekwan, daxel n yifran,… Iswi n yimaziɣen n teswiɛt-nni semrasen askil n tifinaɣ iakken ad ssiwḍen tiɣri gar wemdan d wayeḍ, mačči akken ad d-snulfun tusna neɣ tasekla. Mbaɛd inekcumen ibaṛṛniyen ɣer tmurt n tmazɣa am : (yefniqen, irumaniyen, aɛraben, ifransiyen), tira s uskil n tfinaɣ tṛuḥ amzun akken tɣab, aladɣa segmi id-kecmen waɛraben d tira s uskil-nsen i yuɣen adeg n tfinaɣ. Tira s uskil alatini di tmurt n tmazɣa tebda-d ɣer iṛumaniyen , ay-agi iban-d deg yismawen ifkan i saffen akked yemdanen d kra n temnaḍin. Tira s uskil alatini tuɣal-d s wudem-nniḍen ɣer yefransiyen mi gan tizrawin di tmurt n leqbayel am : Hanutu, syin akkin banen-d iwudam igensayen n tmurt n leqbayel uran tamaziɣt s uskil alatini am (Bulifa, bensedira, M.ferun) deg iseggasen-nni 1946 banen-d wid i yeɣran ɣer irumyen, bedan ula d netni ttarun s uskil-agi (FDB). Di tegnit-nni 1962-1989) iban-d yiwen n wemdan agejdan id yufraren gar wid i yuran tutlayt n tmaziɣt s uskil alatini wagi d « M.Memmeri » tira-agi tettusemmaɣeryisem-is : tira tamamrit. Ma deguseggas-nni 1990 arass-a, tira id yufraren s uskil alatini d tin n ugraw unadi ɣef tutlayt n tmaziɣt yellan di paris (Inalco), ilugan n tira d netni i ten-id yessufuɣen. Syin akkin, nemeslay-d ɣef unekcum n tmaziɣt ɣer uɣerbaz di tmurt n lezzayer, addad n uselmed n tutlayt ama di tmurt n lezzayer ama di tmurt n leqbayel, idlisen n uselmed ama d wid n uqbel anekcum-is ɣer uɣerbaz, neɣ wid id yennulfan dag useggas 1995 ar ass-a Tutlaut n tmaziɣt, tekcem ɣer uɣerbaz deg iseggasen-nni n tɣuri (1995-1996) ay-agi yusa-d segmi gan imeɣnasen n tutlayt d yedles n tmaziɣt (MCB), aḥbas ɣef tɣuri di tmurt n leqbayel , tilin n tutlayt-agi tebda-d di 16 n temnaḍin n tmurt n lezzayer, dacu kan yella umgarad deg umḍan n yiselmaden d yinelmaden si temnaṭ ɣer tayeḍ di tegnit-nni Aselmed n tutlayt n tmaziɣt yufrar-d di kraḍ n temnaḍin : Tizi-Uzu, Buira, Bejaia, an ameḍan yiselmaden d yinelmaden simmal yettnarni, ma di temnaḍin-nniḍen amḍan n yiselmaden d yinelmaden abrid ad yali, abrid ad iṣṣub. 83 Agzul Deg tegnit-nni (2007 – 2014), aselmed n tutlayt n tmaziɣt yedda asurif ɣer f ɣer sdat aladɣa di temnaṭ n Tizi-uzu anda amḍann yiselmaden yewweḍ ɣer wazal n 875 deg useggas n 2014 mbaɛd mi yeḥbes di 2007 di 138 di kraḍ n yeswiren n tɣuri : aɣerbaz amenzu, alemmas, akked tsennawit. Ma deg ayen yerzan idlisen s wayes tedda tutlayt n tmaziɣt uqbel anekcum-ines ɣer uɣerbaz ad d nebder wid n : Renet Basset « timsirin n tutlayt n tmaziɣt », Belkacem Ben Seddira « aseggas amenzu n tutlayt taqbaylit », Bulifa « timsirin n tmaziɣt (tameslayt n teqbaylit) », Marie Dallet « tazwara ɣer tjarrumt n tmaziɣt », Mulud Mammeri « tajarrumt n tmaziɣt », Ramdan Achab « tira n tmaziɣt ». Segmi tekcem tmaziɣt ɣe ruɣerbaz deg useggas-nni n tɣuri (95-96), yella-d leqdic sɣur aneɣlaf n ttrebga aɣennaw akked d usqamu unnig n timmuzɣa, ɣef uheggi n yedlisen imaynuten ara smerasen iselmaden deg yiɣerbazen. Adlis amazwaru azwel-ines « lmed tamaziɣt », deg useggas-nni 2003 aselmed n tmaziɣt yuẓa asurif ɣer sdat. Yella-d uɛiwed umahil n yedlisen s wudem unṣib, iselmaden uɣalen ssemrasen-ten deg yiɣarbazen. Agbur n udlis n tmaziɣt yella yettwaru s kraḍ n yeskilen (tifinaɣ, taɛrabt, akked uskil alatini) ma ttura yettwaru s sin wannawen n yisekkilen (alaṭini d win n taɛrabt). Tugget n yiselmaden di tmurt n Leqbayel sselmaden tamaziɣt s uskki lalaṭini. Deg uḥric wiss-sin nessemres tasmarayt n yestiqsiyen, neɣ n (yisistanen), yesɛa mennaw (12) yisistanen. Nefraq kra i selmaden n uɣerabaz amenzu, akked uɣerbaz alemmas, n temnaṭ n tizi wuzu, uqbel ad-d nemeslay ɣef yigemmaḍ ɣer nessaweḍ di tezrawt-agi nneɣ, yeww-id fell-aneɣ ad d-nefk tabadut i leṣnaf n imektiyen yellan, akked wadeg i deg nega tazrawt-nneɣ, kra isallen ɣef yiselmaden am : (laɛmar-nsen, aswir n tɣuri, d yiɣerbazen i deg sselmaden tutlayt n tamaziɣt). Iswi-nneɣ di tezrawt-agi, d asbeyen n wamek i nezmar ad nessuget aselmed n tutlayt n tamaziɣt di tmurt n Lezzayer. Ma s uskil : n tfinaɣ, alatini neɣ win n taɛrabt. Mi i nega tazrawt-agi, nufa-d belli, tugget n yiselmaden n tutlayt n tmaziɣt di temnadṭ n tizi wuzu ttwalin dakken askil alatini d win i wulmen i usugget n uselmed n tutlayt-agi di tmurt n lezzayer Ifukal s way-s id aɣ-d beynen tamuɣli-nsen ɣef temsalt-agi n uselmed n tmaziɣt ttemcabin akk. Ha-ten kra deg-sen : - Tutlayt n tmaziɣt tuẓa asurif ɣer sedat s tira talatinit. - Tugget n yedlisen yellan akka tura deg annar ttwarun s uskil alatini. - Asekil alatini yes-s i teddunt tutlayin nniḍen yellan deg umaḍal. - Asekil alatini yedda akked wallalen imaynuten n taywalt, n tansa. - Asekil n tfinaɣ yelha ad yeqqim d azamul n tmagit imaziɣen anda ma llan. - Iskilen n taɛrabt ur wulemen ara i tutlayt n tmaziɣt acku tutlayt n tyemmat ur tetteddu ara s tutlayt nniḍen. Taggara n wawal tamaziɣt yellan zik d timawit, ass-a tuɣal s tira, ay-agi yesnarna di ccan-is, ama deg uselmed neɣ deg wallalen n taywalt. Dacu kan tutlayt-agi mazal tettmaggard kra n wuguren di tira. Tamuɣli n yemdanen temgarad ɣef anwa asekil iwulmen, ma d win n tfineɣ neɣ n taɛrabt neɣ d asekkil alaṭini.Nessaram ad yili ureṣṣi n yiwen uskil i tutlayt n tmaziɣt aken iselmaden d yinelmaden ur ttafen ara uguren di tira-s.

Description

99p.+(cd)

Keywords

Citation

Linguistique appliquée : Enseignement et communication