Quel système d’écriture pour l’enseignement de la langue amazighe (tifinagh, arabe, latin) ?
Loading...
Date
2016-10
Authors
Journal Title
Journal ISSN
Volume Title
Publisher
UNIVERSITE MOULOUD MAMMERI DE TIZI-OUZOU
Abstract
Deg ayen yerzan aḥric amenzu nega asemekti ɣef umezruy n kraḍ n wannawen n tira i
tesɛa tutlayt n tmaziɣt (tira s uskil n tfinaɣ, tira s taɛrabt, tira s uskil alatini).
Amezruy n tira n tutlayt n tmaziɣt yebḍa ɣef kraḍ n ntegnatin : tamezwarut, d tira s
tfinaɣ, taneggarut-agi semrasen-tt imaziɣen n zik yellan di tefriqt n ugafa, ɣef yeẓra, ɣef
yiẓekwan, daxel n yifran,…
Iswi n yimaziɣen n teswiɛt-nni semrasen askil n tifinaɣ iakken ad ssiwḍen tiɣri gar
wemdan d wayeḍ, mačči akken ad d-snulfun tusna neɣ tasekla.
Mbaɛd inekcumen ibaṛṛniyen ɣer tmurt n tmazɣa am : (yefniqen, irumaniyen, aɛraben,
ifransiyen), tira s uskil n tfinaɣ tṛuḥ amzun akken tɣab, aladɣa segmi id-kecmen waɛraben d
tira s uskil-nsen i yuɣen adeg n tfinaɣ.
Tira s uskil alatini di tmurt n tmazɣa tebda-d ɣer iṛumaniyen , ay-agi iban-d deg
yismawen ifkan i saffen akked yemdanen d kra n temnaḍin. Tira s uskil alatini tuɣal-d s
wudem-nniḍen ɣer yefransiyen mi gan tizrawin di tmurt n leqbayel am : Hanutu, syin akkin
banen-d iwudam igensayen n tmurt n leqbayel uran tamaziɣt s uskil alatini am (Bulifa,
bensedira, M.ferun) deg iseggasen-nni 1946 banen-d wid i yeɣran ɣer irumyen, bedan ula d
netni ttarun s uskil-agi (FDB).
Di tegnit-nni 1962-1989) iban-d yiwen n wemdan agejdan id yufraren gar wid i yuran
tutlayt n tmaziɣt s uskil alatini wagi d « M.Memmeri » tira-agi tettusemmaɣeryisem-is : tira
tamamrit.
Ma deguseggas-nni 1990 arass-a, tira id yufraren s uskil alatini d tin n ugraw unadi
ɣef tutlayt n tmaziɣt yellan di paris (Inalco), ilugan n tira d netni i ten-id yessufuɣen.
Syin akkin, nemeslay-d ɣef unekcum n tmaziɣt ɣer uɣerbaz di tmurt n lezzayer, addad n
uselmed n tutlayt ama di tmurt n lezzayer ama di tmurt n leqbayel, idlisen n uselmed ama d
wid n uqbel anekcum-is ɣer uɣerbaz, neɣ wid id yennulfan dag useggas 1995 ar ass-a
Tutlaut n tmaziɣt, tekcem ɣer uɣerbaz deg iseggasen-nni n tɣuri (1995-1996) ay-agi
yusa-d segmi gan imeɣnasen n tutlayt d yedles n tmaziɣt (MCB), aḥbas ɣef tɣuri di tmurt n
leqbayel , tilin n tutlayt-agi tebda-d di 16 n temnaḍin n tmurt n lezzayer, dacu kan yella
umgarad deg umḍan n yiselmaden d yinelmaden si temnaṭ ɣer tayeḍ di tegnit-nni
Aselmed n tutlayt n tmaziɣt yufrar-d di kraḍ n temnaḍin : Tizi-Uzu, Buira, Bejaia, an
ameḍan yiselmaden d yinelmaden simmal yettnarni, ma di temnaḍin-nniḍen amḍan n
yiselmaden d yinelmaden abrid ad yali, abrid ad iṣṣub.
83
Agzul
Deg tegnit-nni (2007 – 2014), aselmed n tutlayt n tmaziɣt yedda asurif ɣer f ɣer sdat aladɣa di
temnaṭ n Tizi-uzu anda amḍann yiselmaden yewweḍ ɣer wazal n 875 deg useggas n 2014
mbaɛd mi yeḥbes di 2007 di 138 di kraḍ n yeswiren n tɣuri : aɣerbaz amenzu, alemmas,
akked tsennawit.
Ma deg ayen yerzan idlisen s wayes tedda tutlayt n tmaziɣt uqbel anekcum-ines ɣer
uɣerbaz ad d nebder wid n : Renet Basset « timsirin n tutlayt n tmaziɣt », Belkacem Ben
Seddira « aseggas amenzu n tutlayt taqbaylit », Bulifa « timsirin n tmaziɣt (tameslayt n
teqbaylit) », Marie Dallet « tazwara ɣer tjarrumt n tmaziɣt », Mulud Mammeri « tajarrumt n
tmaziɣt », Ramdan Achab « tira n tmaziɣt ».
Segmi tekcem tmaziɣt ɣe ruɣerbaz deg useggas-nni n tɣuri (95-96), yella-d leqdic sɣur
aneɣlaf n ttrebga aɣennaw akked d usqamu unnig n timmuzɣa, ɣef uheggi n yedlisen
imaynuten ara smerasen iselmaden deg yiɣerbazen. Adlis amazwaru azwel-ines « lmed
tamaziɣt », deg useggas-nni 2003 aselmed n tmaziɣt yuẓa asurif ɣer sdat. Yella-d uɛiwed
umahil n yedlisen s wudem unṣib, iselmaden uɣalen ssemrasen-ten deg yiɣarbazen.
Agbur n udlis n tmaziɣt yella yettwaru s kraḍ n yeskilen (tifinaɣ, taɛrabt, akked uskil
alatini) ma ttura yettwaru s sin wannawen n yisekkilen (alaṭini d win n taɛrabt). Tugget n
yiselmaden di tmurt n Leqbayel sselmaden tamaziɣt s uskki lalaṭini.
Deg uḥric wiss-sin nessemres tasmarayt n yestiqsiyen, neɣ n (yisistanen), yesɛa
mennaw (12) yisistanen.
Nefraq kra i selmaden n uɣerabaz amenzu, akked uɣerbaz alemmas, n temnaṭ n tizi wuzu,
uqbel ad-d nemeslay ɣef yigemmaḍ ɣer nessaweḍ di tezrawt-agi nneɣ, yeww-id fell-aneɣ ad
d-nefk tabadut i leṣnaf n imektiyen yellan, akked wadeg i deg nega tazrawt-nneɣ, kra isallen
ɣef yiselmaden am : (laɛmar-nsen, aswir n tɣuri, d yiɣerbazen i deg sselmaden tutlayt n
tamaziɣt).
Iswi-nneɣ di tezrawt-agi, d asbeyen n wamek i nezmar ad nessuget aselmed n tutlayt n
tamaziɣt di tmurt n Lezzayer. Ma s uskil : n tfinaɣ, alatini neɣ win n taɛrabt.
Mi i nega tazrawt-agi, nufa-d belli, tugget n yiselmaden n tutlayt n tmaziɣt di temnadṭ
n tizi wuzu ttwalin dakken askil alatini d win i wulmen i usugget n uselmed n tutlayt-agi di
tmurt n lezzayer
Ifukal s way-s id aɣ-d beynen tamuɣli-nsen ɣef temsalt-agi n uselmed n tmaziɣt
ttemcabin akk. Ha-ten kra deg-sen :
- Tutlayt n tmaziɣt tuẓa asurif ɣer sedat s tira talatinit.
- Tugget n yedlisen yellan akka tura deg annar ttwarun s uskil alatini.
- Asekil alatini yes-s i teddunt tutlayin nniḍen yellan deg umaḍal.
- Asekil alatini yedda akked wallalen imaynuten n taywalt, n tansa.
- Asekil n tfinaɣ yelha ad yeqqim d azamul n tmagit imaziɣen anda ma llan.
- Iskilen n taɛrabt ur wulemen ara i tutlayt n tmaziɣt acku tutlayt n tyemmat ur
tetteddu ara s tutlayt nniḍen.
Taggara n wawal tamaziɣt yellan zik d timawit, ass-a tuɣal s tira, ay-agi yesnarna di
ccan-is, ama deg uselmed neɣ deg wallalen n taywalt. Dacu kan tutlayt-agi mazal tettmaggard kra n wuguren di tira. Tamuɣli n yemdanen temgarad ɣef anwa asekil iwulmen, ma d win n
tfineɣ neɣ n taɛrabt neɣ d asekkil alaṭini.Nessaram ad yili ureṣṣi n yiwen uskil i tutlayt n
tmaziɣt aken iselmaden d yinelmaden ur ttafen ara uguren di tira-s.
Description
99p.+(cd)
Keywords
Citation
Linguistique appliquée : Enseignement et communication